Odleżyny — czym są i jak je leczyć?

Odleżyna jest owrzodzeniem spowodowanym przez ucisk, które rozwija się u osób długotrwale leżących w wyniku przewlekłego ucisku lub tarcia skóry. Leczenie odleżyn jest trudne, dlatego bardzo ważna jest profilaktyka. Ważną rolę z zapobieganiu powstawaniu odleżyn odgrywają odpowiednia higiena oraz pielęgnacja osoby chorej, a także korzystanie z materaców przeciwodleżynowych.

Czym są odleżyny i jakie są ich przyczyny?

Odleżyna jest owrzodzeniem spowodowanym przez ucisk, które rozwija się u osób długotrwale leżących w wyniku przewlekłego ucisku lub tarcia skóry. Najczęstszym miejscem występowania są okolice kości krzyżowej, pośladki lub pięty u pacjentów unieruchomionych (chorzy z porażeniami, z zaburzeniami czuciowymi, po urazach). Inne częste okolice występowania odleżyn to łokcie, kolana i okolice kostek. Do powstania odleżyn może dojść także pod opatrunkiem gipsowym. Szczególnie u dzieci ich rozwój może nastąpić bardzo szybko, bo już w ciągu kilku dni od założenia opatrunku gipsowego. Istotą procesu chorobowego w przypadku odleżyn jest martwica niedokrwienna skóry i niekiedy tkanek leżących głębiej.

Ryzyko pojawienia się odleżyn wzrasta u pacjentów niewłaściwie pielęgnowanych, z zaburzeniami czucia i ruchomości, niskim ciśnieniem tętniczym, nietrzymaniem moczu i stolca, a także w przypadku złamań i zaburzeń stanu odżywienia.

Jak często występują odleżyny?

Odleżyny szczególnie często występują u chorych przebywających w domu lub zakładzie opiekuńczo-leczniczym – u 7–23%, na oddziałach neurologicznych – u 12%, na oddziałach rehabilitacyjnych – u 6% oraz u 14–25% chorych z zaawansowaną chorobą nowotworową.

Klasyfikacja odleżyn

Odleżyny w zależności od zaawansowania zmian można podzielić na stopnie. Im wyższy stopień, tym większe uszkodzenie tkanek i trudniejsze leczenie.

Podział kliniczny odleżyn (wg Torrance’a):

1. stopień I: blednące zaczerwienienie – reaktywne przekrwienie i zaczerwienienie w odpowiedzi na uraz. Po uciśnięciu palcem skóra blednie, co oznacza, że mikrokrążenie jest jeszcze nieuszkodzone.
2. stopień II: nieblednące zaczerwienienie – rumień utrzymujący się po ustaniu ucisku wskazuje na uszkodzenie mikrokrążenia, zapalenie i obrzęk tkanek. Mogą się pojawić: powierzchniowy obrzęk, uszkodzenia naskórka i pęcherze.
3. stopień III: owrzodzenie – uszkodzenie pełnej grubości skóry (naskórek i skóra właściwa) do granicy z tkanką podskórną. Brzegi rany są otoczone obrzękiem i rumieniem. Dno rany jest wypełnione czerwoną ziarniną (tkanką powstającą podczas gojenia ran) lub żółtymi masami rozpadających się tkanek.
4. stopień IV: uszkodzenie obejmuje również tkankę podskórną do granicy z powięzią. Martwica tkanki tłuszczowej jest spowodowana zapaleniem i zakrzepicą małych naczyń krwionośnych. Brzeg odleżyny jest zwykle dobrze odgraniczony, lecz martwica może także obejmować tkanki otaczające. Dno może być pokryte brunatnoczarną martwicą.
5. stopień V: zaawansowana martwica przekracza powięź i obejmuje mięśnie, niekiedy też ścięgna, stawy i kości. Występują jamy, które mogą być ze sobą połączone. W ranie są rozpadające się masy tkanek i czarnobrunatna martwica.

Odleżyny, tak jak inne rany, mogą ulegać wtórnym zakażeniom bakteryjnym i wtedy pokrywają się zielonożółtą ropną wydzieliną, z towarzyszącym zaczerwienieniem wokół rany i niekiedy przykrym zapachem.

Objawy odleżyn

Stwierdzenie nieblednącego przy ucisku rumienia w miejscach ucisku u pacjenta leżącego/unieruchomionego jest wskazaniem do wdrożenia profilaktyki obejmującej zmianę ułożenia pacjenta (co 2 godz. lub nawet częściej) oraz masaż tych okolic w czasie zmiany pozycji, a także stosowanie materaców przeciwodleżynowych, które składają się z oddzielnych sekcji na zmianę automatycznie wypełnianych powietrzem, przez co stały ucisk na skórę pacjenta leżącego jest zastępowany uciskiem zmiennym. Materace i poduszki przeciwodleżynowe są dofinansowywane przez NFZ u pacjentów leżących kwalifikujących się do takiej profilaktyki (www.pfron.org.pl). W przypadku rozwoju owrzodzenia wskazana jest konsultacja lekarska i odpowiednie leczenie. Pojawienie się bolesności wokół rany z towarzyszącą gorączką i dreszczami może wskazywać na zapalenie tkanki podskórnej i jest wskazaniem do pilnej konsultacji.

Co robić w przypadku wystąpienia objawów odleżyny?

Rozpoznanie odleżyny ustala się na podstawie badania lekarskiego. Zwykle wystarcza obraz kliniczny. W przypadku podejrzenia nadkażenia bakteryjnego pobiera się wymaz z rany. Powikłania w postaci zapaleń kości i szpiku mogą wymagać wykonania dodatkowych badań.

Leczenie odleżyn

Leczenie odleżyn jest często trudne i długotrwałe, dlatego należy bardzo skrupulatnie przestrzegać zaleceń lekarza dotyczących pielęgnacji i higieny odleżyny i jej okolicy. Obecnie dostępnych jest wiele gotowych opatrunków, które są przeznaczone do leczenia odleżyn, każdy materiał ma swoją specyfikę i określone działanie, dzięki czemu jest skuteczny w leczeniu odleżyn o konkretnym stopniu zaawansowania.

Leczenie odleżyn zależy od ich stopnia zaawansowania.

• Stopień I – należy pilnie odciążyć uciśnięte miejsce, zastosować odpowiednią higienę skóry i obserwować. Stosuje się błony poliuretanowe – cienkie, elastyczne, przeźroczyste opatrunki, chroniące skórę narażoną na ucisk przez zmniejszanie siły tarcia. Strona wewnętrzna błony przylega do skóry. Struktura błony pozwala na parowanie z powierzchni skóry, nie przepuszcza natomiast wody i zanieczyszczeń z zewnątrz. Może pozostawać na miejscu nawet do 10 dni.
• Stopień II – poza niezwłocznym odciążeniem miejsca uszkodzenia pokrywa się odleżyny supercienkim opatrunkiem hydrokoloidowym, który pochłania wydzielinę, może pozostawać na odleżynie przez dłuższy czas i tworzy wilgotne środowisko korzystne dla zachodzących procesów gojenia.
• Stopień III – odleżyna zwykle wymaga usunięcia martwicy. Jeśli nie ma wyraźnego jej odgraniczenia od zdrowych tkanek, początkowo stosuje się hydrokoloidy lub hydrożele, a później przeprowadza się oczyszczenie chirurgiczne.
• Odleżyny stopnia IV i V leczy się operacyjnie. Leczenie zachowawcze (nieoperacyjne) prowadzi się, jeśli chory nie kwalifikuje się do zabiegu operacyjnego, a także jako przygotowanie do operacji – do czasu pokrycia dna owrzodzenia ziarniną (tkanką powstająca podczas gojenia).

Wyleczenie odleżyny jest możliwe, zwłaszcza w stopniu I i II, jeśli dojdzie do ustąpienia ucisku. Szczególnie niebezpiecznym powikłaniem odleżyn, szczególnie III i IV stopnia, jest zapalenie szpiku i kości, które wiąże się z rozwojem sepsy i dużą śmiertelnością.

W przypadku zaleczonych odleżyn wskazane jest wdrożenie elementów profilaktyczno-terapeutycznych zapobiegających wystąpieniu kolejnych owrzodzeń. Zastosowanie odpowiednich materaców przeciwodleżynowych, częsta zmiana pozycji ciała, odpowiednia pielęgnacja skóry, a przede wszystkim leczenie chorób przyczynowych i szybkie uruchamianie pacjentów stanowią istotny element zapobiegający rozwojowi odleżyn.

Zapobieganie powstawaniu odleżyn

Profilaktyka to szereg działań, zabiegów i stosowanie sprzętu, mających zmniejszyć wpływ szkodliwych czynników i ryzyko powstania odleżyn. Po powstaniu rany dalsze stosowanie metod profilaktyki jest niezbędne do poprawy warunków gojenia.

Postępowanie ogólne obejmuje:

1. dbałość o stan ogólny i stan odżywienia pacjenta,
2. edukację i w miarę możliwości zwiększanie aktywności chorego,
3. u chorych całkowicie niesamodzielnych – regularną zmianę pozycji, stabilizację pozycji chorego za pomocą odpowiednich podpórek i wałków, zapewnienie dostępu powietrza do skóry, ochrona przed nietrzymaniem moczu i stolca,
4. stosowanie delikatnej bawełnianej bielizny pościelowej i osobistej.

Na miejsca szczególnie narażone na ucisk można stosować opatrunki poliuretanowe.

Bardzo ważne jest stosowanie materaców i poduszek przeciwodleżynowych. Szczególnie przydatne są dynamiczne materace zmiennociśnieniowe, których działanie polega na tym, że odrębne komory materaca są naprzemiennie wypełniane powietrzem z kompresora. Powoduje to cykliczne zmniejszenie ucisku, co poprawia ukrwienie obszarów skóry niestykających się aktualnie z materacem. Popularność zyskują materace zmiennociśnieniowe z regulowanym w czasie niewielkim (do 20°) przechyłem bocznym lub regulowanym jedno- lub obustronnym obrotem pacjenta do 30°.

W poduszkach przeciwodleżynowych zmiany ciśnienia uzyskuje się za pomocą kompresora lub ręcznej pompki, mogą być one wyposażone w funkcję pamięci kształtu.